1- فضیلت عید غدیر از دیدگاه پیامبر و اهل بیت(ع)
در فضیلت عید غدیر و اهمیت ویژه آن در مقایسه با دیگر عیدها، احادیث فراوانی وارد شده است. اکنون به نمونه هایی از سخنان گهربار پیشوایان دین اشاره می کنیم.
الف) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
آن حضرت فرمود: «روز غدیرخم، برترین و بالاترین عیدهای امت من است. روزی است که خدای متعال مرا مأمور کرد برادرم، علی بن ابی طالب را چون نشانه ای بر امتم نصب کنم تا پس از من، با او راه را بیابند و روزی است که خداوند دین مرا کامل و نعمتش را بر امت تمام کرد و راضی شد که اسلام دین آنها باشد».
آن حضرت به امیرمؤمنان، علی(ع) وصیت کرد که این روز را عید بگیرد و فرمود: «پیامبران نیز چنین می کردند و به جانشینان خود وصیت می کردند که این روز را عید بگیرند.» همچنین پس از اعلام این روز به عنوان عید، خطاب به مسلمانان فرمود: «هَنِّئُونی، هَنِّئُونی اِنَّ اللّهَ تَعالی خَصَّنی بِالنَّبُوهِ وَ خَصَّ اَهْلَ بَیْتی بِالاِمامَهِ؛ به من شادباش گویید، همانا خدای تعالی مرا به نبوت و خاندانم را به امامت برگزید».
ب) امام علی بن ابی طالب(ع)
امیرمؤمنان نیز این روز را بلندمرتبه خوانده است. در سالی که عید غدیر با روز جمعه هم زمان شده بود، آن حضرت در خطابه ای، درباره عید گرفتن غدیر فرمود: «خداوند در این روز، دو عید بزرگ را برای شما جمع کرده است. امروز، روزی خانواده هایتان را توسعه دهید و به برادرانتان نیکی کنید و به خاطر این نعمت که خدایتان بخشیده است، پیوسته شکر او را به جای آورید. با هم باشید تا خدا پراکندگی هایتان را جمع کند. همان گونه که خداوند بر شما منت نهاده و پاداش این عید را چندین برابر عیدهای دیگر قرار داده است، از نعمت های او به یکدیگر هدیه دهید».
ج) امام صادق(ع)
«خداوند هیچ پیامبری نفرستاده، مگر آنکه این روز را عید گرفته و حرمت آن را نگه داشته است».
«عید غدیر، عید الله اکبر است؛ یعنی بزرگ ترین عید الهی است».
«عید غدیرخم از عید فطر، عید قربان، روز جمعه و روز عرفه نیز برتر است و روز غدیر، روز شریف و بزرگی است... . این روز، روز عید و شادی و سرور است.»
«شاید گمان کنی خداوند روزی گرامی تر از روز غدیر آفریده است. نه به خدا سوگند، نه به خدا سوگند، نه به خدا سوگند».
د) امام رضا(ع)
«این روز، روز عید اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله است».
«هرکس این روز را عید بگیرد، خداوند بر ثروتش بیفزاید و به مالش برکت دهد».
فیاض بن محمد بن عمر طوسی می گوید: روز غدیر خدمت امام رضا(ع) رسیدم. دیدم حضرت عده ای از یاران نزدیک خود را برای افطار دعوت فرموده و به منزل آنان هدیه و عیدی فرستاده است. خانه ایشان و اطرافیان حضرت حال و هوای دیگری داشت. مستخدمان حضرت را دیدم که همه چیز خود و حتی ابزاری را که روزهای دیگر به کار می بردند، نو کرده بودند و آن حضرت درباره فضیلت و شرف آن روز سخن می راند.
«همانا غدیر در آسمان ها شناخته شده تر از روی زمین است».
ه) امام هادی(ع)
«روز غدیر، روز عید است و بافضیلت ترین عیدها نزد اهل بیت و دوستداران آنان به شمار می آید».
2. مفهوم عیدهای دینی
روزها و مناسبت ها هرچند مهم باشند و دعا و اعمال خاصی درباره آنها وارد شده باشد، زمانی عید خواهند بود که در شرع مقدس عید خوانده شوند. برای مثال، روزهای بزرگی در اسلام وجود دارد، مانند روز شریف مبعث، روز تولد حضرت رسول گرامی اسلام و روزهای تولد دیگر معصومان، روز عرفه و جز آن، ولی هیچ یک از این روزها در شرع، عید معرفی نشده اند. همچنین روایت هایی که در باب استحباب برخی اعمال و ادعیه درباره نوروز آمده، در حد مراسم دینی است و در هیچ روایتی، از این روز به عید یاد نشده است. از میان این روزها و مناسبت ها، روز غدیر در روایات، بسان عید فطر و عید قربان و روز جمعه، عید خوانده شده و افزون تر از آن، با صیغه تفضیلی مانند «اَفْضَلُ الأعیاد؛ برترین عیدها» و «عیدالله الأکبر؛ عید بزرگ تر خداوند» از آن یاد شده است. امام صادق(ع) درباره عظمت این روز به یکی از اصحاب خود فرمود: لَعلَّک تَری أن الله عزّوجلّ خَلَقَ یَوماً اَعظمَ حُرمهً مِنه، لاوَاللهِ لا وَاللهِ»؛ شاید بپنداری که خدای عزوجل روزی بزرگ تر از آن (روز غدیر) آفریده باشد؟ نه به خدا، نه به خدا (چنین نیست).
از این تعبیرها روشن می شود که روز غدیر، هم سنگ روز دَحْوُالارض، نیمه ماه رجب، نوروز و امثال آن نیست، بلکه به مراتب بزرگ تر و گرامی تر از این روزهاست.
3. غدیر، عید آل محمد صلی الله علیه و آله
روز غدیر، عید آل محمد صلی الله علیه و آله و روز جشن اهل بیت(ع) است. ازاین رو، بر جشن گرفتن و اظهار سرور و شادی در این روز تأکید ویژه ای شده است. امام صادق(ع) می فرماید: «پیامبران بنی اسرائیل، روزی را که جانشین خود را تعیین می کردند، عید قرار می دادند. عید غدیر هم روزی است که پیامبر، علی(ع) را برای امامت مردم منصوب فرمود».
پیامبر، به امیرمؤمنان، علی(ع) وصیت کرد که این روز را عید بگیرد و فرمود انبیا هم چنین می کردند و به جانشینان خود وصیت می کردند که این روز را عید بگیرند. امیرالمؤمنین علی(ع) نیز فرمود: «این روز (غدیر) روز عظیم الشأنی است».
امام صادق(ع) می فرماید: «روز غدیر، روزی است که خداوند آن را برای شیعیان و دوستداران ما عید قرار داده است».
همچنین فرمود: «در روز قیامت، چهارروز را مانند عروس به پیشگاه الهی می برند: عید فطر، عید قربان، روز جمعه، عید غدیر. روز غدیرخم در مقابل عید قربان و فطر، مانند ماه بین ستارگان است. خداوند تعالی، فرشتگان مقرب را که رئیسشان جبرئیل است و پیامبران مرسل را که رئیسشان حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و اوصیای برگزیده را که رئیسشان امیرالمؤمنین، علی(ع) است و اولیای خود راکه رئیسشان سلمان و ابوذر و مقداد و عمار هستند، موکل غدیر می گرداند که آن را همراهی کنند تا وارد بهشت سازند».
امام رضا(ع) نیز فرموده است: «این روز، روز عید اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله است و هر کس این روز را عید بگیرد، خداوند مالش را زیاد می کند».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید: «روز غدیر، روزی است که خداوند به جبرئیل امر می کند تا تختی از کرامت خود، مقابل بیت المعمور قرار دهد. سپس جبرئیل بر فراز آن قرار می گیرد و فرشتگان از همه آسمان ها جمع می شوند و بر پیامبر درود می فرستند و برای شیعیان امیرالمؤمنین علی(ع) و ائمه(ع) و دوستداران ایشان استغفار می کنند».
سخن امام صادق(ع) نیز ناظر به برپایی جشن غدیر در آسمان هاست، آنجا که می فرماید: «عید غدیر در آسمان ها، به نام روز «عهد معهود» خوانده می شود».
رسول رحمت در روایتی زیبا از زاویه ای دیگر به غدیر نگریسته و فرموده است: «یَوْمُ غَدیرِ خُمّ اَفْضَلُ أَعیادِ اُمَّتی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذی أمَرَنی اللهُ _ تعالی ذکره _ فیه بِنَصْبِ أخیً علیِّ بن أَبی طالِبٍٍ عَلَماً لِأُمَّتی تَهْتَدُونَ بِهِ مِنْ بَعْدی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذی أَکْمَلَ اللهُ فیه الدِّینَ وَ أتمَّ عَلَی أُمَّتی فیه النِّعْمَهِ وَ رَضِیَ لَهُمُ الْاِسْلامَ دیناً»؛ روز غدیر خم، بهترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خدا مرا فرمان داد برادرم علی بن ابی طالب را به جانشینی خویش منصوب سازم تا در نبود من، مردم به وسیله او هدایت شوند و در این روز، خداوند دین (خود) را کامل و نعمتش را بر امت من تمام کرد و دین اسلام را برای آنان برگزید.
زیاد بن محمد از امام صادق(ع) پرسید: آیا برای مسلمانان عید دیگری جز جمعه و فطر و قربان وجود دارد؟ ایشان فرمود: «آری، روزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن روز علی(ع) را به عنوان نشان هدایت نصب فرمود.» وی پرسید: آن کدام روز است؟ (ظاهراً یعنی کدام یک از روزهای هفته.) حضرت فرمود: «روزها می گردد، به آن چه کار داری؟ آن روز هجدهم ذی الحجه است و برای شما در آن روز، شایسته است که با انجام دادن کارهای پسندیده و روزه گرفتن و به جا آوردن نماز مستحبی و رعایت بیشتر پیوند خویشاوندی، نزدیکی بیشتر به خداوند متعال را بجویید، از دوستان و برادران خود دیدار کنید و پیوند خود را با آنان استوارتر سازید».
همچنین حضرت در سخنی دیگر درباره روز عید غدیر فرمود: «صِیامُ یَوْمِ غدیرِخُمٍ یَعْدِلُ صِیامَ عُمر الدُّنْیا، لَوعاشَ اِنسانٌ ثمَّ صامَ ما عَمَرتِ الدُّنیا لَکانَ لَهُ ثوابُ ذلک َ وَ صِیامُهُ یَعْدلُ عِنداللهِ عزّوجلَّ _ فی کلِّ عامٍ مائَهَ حَجَّهٍ وَ مائَهَ عُمرهٍ مَبروراتٍ مُتقبَّلاتٍ وَ هُوَ عیدُاللهِ الْاَکْبَرُ وَ ما بَعَثَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ نَبیّاً قَطُّ اِلاّ وَ تَعَیَّدَ فی هذا الْیَوم وَ عَرَفَ حُرْمَتَهُ وَاسمُه فِی السّماءِ: یَوْمُ الْعهدِ الْمَعهودِ وَ فی الْاَرضِ: یَوْمُ الْمیثاقِ المأخوذِ الْجَمعِ المَشْهودِ»؛
روزه روز غدیر خم با روزه گرفتن در تمام عمر دنیا هم سنگی می کند؛ [یعنی] اگر انسان [از آغاز پیدایش] تا پایان دنیا عمر کند و همه را روزه بدارد، پاداش روزه روز غدیر بدو داده می شود و روزه این روز نزد خدای عزوجل معادل یک صد حج و یک صد عمره مقبول در سال است و این روز، بزرگ ترین عید خداوند است. خداوند هر پیامبری که مبعوث فرمود [آن پیامبر] این روز را عید گرفت و حرمت آن را شناخت. این روز در آسمان (نزد افلاکیان) روز عهد معهود و در زمین روز پیمان گرفته شده و جمع مشهود (حضور بی پرده) نام دارد.
4. غدیر، عید مشترک مسلمانان جهان
عید دانستن روز غدیر و انجام دادن آداب و سنن ویژه در شب و روز آن، از سنت های عمومی جهان اسلام است و به شیعیان اختصاص ندارد. منابع و مدارک انکارناپذیر تاریخی است نشان می دهد که از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله این روز، عید بزرگ مسلمانان بوده است و اهل بیت بزرگوار آن حضرت و همه معتقدان به اسلام محمدی، از این سنت پاسداری کرده اند.
منابع نخستین اهل تسنن، بر آنچه گفتیم گواه است. از جمله ابوریحان بیرونی می نویسد: «روز عید غدیر، از عیدهای مورد توجه مسلمانان است».
ابن طلحه شافعی نیز می نویسد: این روز، عید شده است برای اینکه، رسول خدا صلی الله علیه و آله ، حضرت علی(ع) را به مقام والای «ولایت» برگزید و از میان تمام مردم فقط او را به این شرافت رساند.
ابن خلکان در وفیات الاعیان، بارها به عید بودن روز غدیر، تصریح کرده است. برای نمونه، در شرح زندگی مستعلی پسر مستنصر نگاشته است: «مردم در روز هجدهم ذی حجه، روز عید غدیرخم، با وی بیعت کردند.» عبیدی همدر شرح حال مستنصر بالله نوشته است: «وی شب پنج شنبه، هجدهم ذی حجه سال 487 درگذشت.» سپس می افزاید: «و این شب، شب عید غدیر است».
ثعالبی در ثمارالقلوب، شب غدیر را جزو مناسبت های ویژه آورده است و می نویسد: شب غدیر، همان شبی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در فردای آن، در غدیرخم خطبه ای خواند و فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلیٌ مَوْلاهُ الّلهُمَّ وال مَنْ والاه و عاد مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.» چنان که در اخبار و روایات و کلمات تاریخ نگاران دیدیم، روز غدیر، در آخرین سال عمر شریف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ؛ یعنی همان سالی که علی(ع) را به خلافت منصوب فرمود، عید شناخته شده و از همان سال و همان صحرا پا به پای مسلمانان در طول زمان و در پهنه کشورهای اسلامی، گرامی داشته شد.
با پژوهش در پیشینه تاریخی مسلمانان درمی یابیم در سده های نخستین، مسلمانان به ویژه در کشورهای حجاز، عراق، مصر، ایران و کشورهای افریقایی این روز را عید می دانسته و همواره مراسم عید را در این روز برپا می کرده اند.
از نظر تاریخی، این روز در زمان امام صادق(ع) و امام رضا(ع)؛ در دوران غیبت صغرا که فرات بن ابراهیم کوفی و کلینی رازی می زیسته اند؛ در زمان مسعودی (م 345 ه_ .ق)، ثعالبی نیشابوری (م 429 ه_ . ق) و ابوریحان بیرونی (م 430 ه_ . ق)، ابن طلحه شافعی (م 654 ه_ . ق) و ابن خلکان (م 681 ه_ . ق)، عید شناخته شده بود.
از نظر گستره جغرافیایی، در مناطق شرقی جهان اسلام؛ یعنی ماوراءالنهر، محل زندگی ابوریحان؛ نیشابور، محل تولد ثعالبی؛ تاری، زادگاه و اقامتگاه کلینی؛ بغداد، دیار مسعودی، تا حلب که شهر ابن طلحه شافعی و مصر که وطن ابن خلکان است، مردم به این عید توجه داشت. و آن را جشن می گرفتند. این در صورتی است که فرض کنیم هر یک از این بزرگان، تنها از محیط زندگی خود خبر داده اند، درحالی که می دانیم بعضی از آنها چون مسعودی و ابوریحان بیرونی، بیشتر کشورهای اسلامی را دیده و در نوشته هایشان از این روز به عنوان عید مسلمانان یاد کرده اند.
5. پیشینه جشن عید غدیر
عیدهای هر ملت، برای آنان روز زنده کردن آداب و رسم ها، بستن پیمان دوباره و یادآوری روزهای سرنوشت ساز و مهمشان است. عید گرفتن روز غدیر، از همان سال حجه الوداع و در همان بیابان غدیر، پس از پایان خطبه پیامبر آغاز شد. در طول سه روز توقف در غدیرخم، مراسمی برپا شد و خود حضرت از مردم خواست به او تبریک بگویند و می فرمود: «هَنِّئُونی، هَنِّئُونی» که این سخن را در هیچ یک از پیروزی ها نفرموده بود. نخستین تبریک ها را مردم به خود پیامبر و امیرالمؤمنین علی(ع) عرض کردند و به همین مناسبت، در آن روزگار شعر سروده شد. این سنت نیکو در تاریخ همچنان ادامه یافت و به صورت سیره ای مهم و سفارش شده، مورد توجه عام و خاص اهل اسلام قرار گرفت.
6. رعایت آداب جشن غدیر
هر قومی با شیوه عید گرفتنش، فرهنگ و عقیده خود را نشان می دهد. ازاین رو، در مکتب اهل بیت(ع) نیز برای برپایی عید غدیر، مسائل و جنبه های گوناگونی در نظر گرفته شده است که گوشه ای از تفکر شیعی را به جهانیان می شناساند. این موارد را که از روایت ها به دست آورده ایم، در این قسمت بیان می کنیم، ولی جشن غدیر تنها به این موارد محدود نیست. بااین حال، در اظهار سرور و شادی سه مسئله اساسی را باید در نظر گرفت:
الف) برنامه های جشن با موضوع عید تناسب داشته باشد. همچنین در خور مقام صاحب عید؛ یعنی امیرالمؤمنین، علی(ع) باشد. مراسم رنگ و بوی مذهبی داشته و با جشن های عادی همچون عروسی و ولیمه متفاوت باشد.
ب) کارهای خلاف شرع چه حرام و چه مکروه به هیچ عنوان با مراسم جشن درنیامیزد. آنچه مایه رنجش و نارضایتی امامان(ع) می شود و هرکس می تواند به حکم وجدان بفهمد که ایشان از نبودن آن خشنودترند، در همه جشن ها، به ویژه چنین جشن هایی باید ترک شود.
ج) تا حد امکان بکوشیم آنچه را از روایت ها به دست آمده است، در مراسم غدیر اجرا کنیم.
منبع: کتاب غدیر، اکمال دین، نوشته سید حسین اسحاقی، ص 144 - 153.
